Welke boeken kun je lezen om het Palestijns-Israëlisch conflict te begrijpen? Tien tips

De boekenredactie van NRC vroeg een aantal redacteuren en voormalig correspondenten uit het Midden-Oosten om een selectie te maken van de boeken die zij zelf hebben gelezen of gerecenseerd en die inzicht kunnen geven over het Palestijns-Israëlisch conflict. Uit de honderden boeken die over dit onderwerp zijn verschenen, hier een selectie van tien boeken, in willekeurige volgorde, vanuit verschillende perspectieven.

1 Standaardwerk over de geschiedenis van de eerste oorlog in 1948

Een van de meest geciteerde historici in Israël is Benny Morris. Als kopstuk van de ‘nieuwe historici’ stond Morris kritisch tegenover de klassieke zionistische geschiedschrijving in Israël. Zijn boek 1948. A History of the First Arab-Israeli War geldt als een standaardwerk, waarbij kritiek op Israël niet wordt geschuwd. Toch is Morris zélf ook een overtuigd zionist. In zijn boek beschrijft hij onder meer nauwgezet de verdrijving van 700.000 Palestijnen in 1948. Deze verdrijving beschouwt hij als een noodzakelijk kwaad, omdat er anders geen Joodse staat was gekomen. Ongeacht zijn overtuiging heeft hij met dit boek gedegen geschiedschrijving bedreven.

Benny Morris: 1948. A History of the First Arab-Israeli War Yale University Press. 544 blz. €23,00

2 Provocatieve essaybundel over een slopend conflict

Geschiedschrijving is natuurlijk nooit neutraal, maar zelden wordt dit zo expliciet gemaakt als door Ilan Pappé. In het voorwoord van zijn boek Ten Myths About Israel schrijft deze Israëlische historicus: ‘Dit is geen evenwichtig boek; het is de zoveelste poging om het machtsevenwicht te herstellen namens de gekoloniseerde, bezette en onderdrukte Palestijnen in het land van Israël en Palestina.’ Niet alle mythes die hij ontkracht zijn echte mythes, of hij ontkracht ze niet overtuigend. Het boek is meer een essaybundel dan een geschiedkundig werk. Wel zijn zijn stellingen provocatief, interessant voor wie zijn gedachten over het slopende conflict wil prikkelen.

Ilan Pappé: Ten Myths About Israel. Verso, 171 blz. € 12,59

3 Boek over het morele verval van de Israëlische veiligheidsdiensten

In Schaduwoorlog beschrijft de Israëlische journalist Ronen Bergman het morele verval van de Israëlische veiligheidsdiensten en de strategische blindheid van de verantwoordelijke regeringsleiders. In de tweede intifada werden bijvoorbeeld consequent Palestijnse bommenmakers met ‘doelgerichte voorzorgsmaatregelen’ uitgeschakeld, zoals de geheime diensten hun moordaanslagen noemde. Alleen al door gebrek aan goede bommen doofden toen de aanslagen uit. Maar precies doordat een goed gekozen moord een direct terroristisch probleem kan oplossen kozen de Israëlische leiders steeds vaker voor dat middel, véél makkelijker dan moeilijke onderhandelingen of wankele politieke initiatieven. Korte-termijntactiek verhindert zo een lange-termijnoplossing.

Ronen Bergman: Schaduwoorlog. Israël en het geheime liquidatieprogramma van de Mossad. Nieuw Amsterdam, 752 blz. € 39,99

4 Koloniale geschiedenis aan de hand van zes sleutelmomenten

In De honderdjarige oorlog tegen Palestina vermengt historicus Rashid Khalidi scherpe historische analyse met zijn bijzondere Palestijnse familiegeschiedenis. Aan de hand van zes sleutelmomenten in de afgelopen eeuw beschrijft Khalidi onder meer de totstandkoming van het zionistische project, de oprichting van Israël en daarmee de verdrijving van de Palestijnen en de Israëlische bezetting van de Palestijnse gebieden. In de ogen van Khalidi is er sprake van een koloniaal conflict waarin de Palestijnen een gerechtvaardigde vrijheidsstrijd voeren. Rashid Khalidi argumenteert overtuigend, ontziet tegelijk de Palestijnen niet. Hij concludeert: zonder serieuze vredesinitiatieven zal de oorlog nog lang voortduren.

Rashid Khalidi: De honderdjarige oorlog tegen Palestina. Een geschiedenis van kolonialisme en verzet. (The Hundred Years’ War on Palestine) Vert. Annemie de Vries. De Bezige Bij, 408 blz. € 29,99

5 Ideeëngeschiedenis over het zionisme en de Joodse staat

Een klassieke gids over de intellectuele grondslagen van het zionisme is The Zionist Idea van Arthur Hertzberg, gepubliceerd in 1959. Bijna zestig jaar later verscheen er een soortgelijk boek van Michael Brenner, In Search of Israel. The History of an Idea. Brenner, hoogleraar Joodse geschiedenis in München en directeur van het Centrum voor Israëlstudies van de American University in Washington, schreef een ideeëngeschiedenis van twee complexe fenomenen: zionisme en de Joodse staat. In zijn boek volgt hij in zes hoofdstukken tal van zionistische ideeën, vanaf het laat-19de-eeuws Europa tot het Israël van nu. Hij beschrijft de Joden als ‘archetypische anderen’ en laat zien hoe zij, sinds het Oude Egypte, samenlevingen hebben bezig gehouden. In elk zionistisch idee schuilt volgens hem een diep verlangen naar bevrijding van die eeuwenoude ‘abnormaliteit’. Met zijn boek wil Brenner zo duidelijk maken dat het westerse Israël-debat bestaat uit meer dan alleen het Israëlisch-Palestijnse conflict.

Michael Brenner: In Search of Israel. The History of an Idea. Princeton University Press, 372 blz. € 31,99

Lees ook: Waar draait het conflict tussen Israel en Hamas om? Tien vragen en antwoorden.

6 Biografie over de bekendste pleitbezorger van de Palestijnse zaak

In de omvangrijke biografie Places of Mind. A Life of Edward Said gaat Timothy Brennan in op het leven van de Palestijns-Amerikaanse cultuurcriticus Edward Wadie Said (1935-2003). De in West-Jeruzalem geboren Said kon na de stichting van Israël in 1948 niet meer terug naar Palestina, studeerde in de Verenigde Staten westerse literatuur en zou later furore maken als ‘publieke intellectueel’. Brennan beschrijft de totstandkoming van Saids roemruchte boek Orientalism (1978) waarin de Palestijnse denker uiteenzette hoe de studie naar het Nabije Oosten en de islam door westerlingen werd ingezet ten faveure van het westers kolonialisme. Volgens Brennan was Orientalism, en in zekere zin de hele persoon van Said, onlosmakelijk verbonden met de Palestijnse kwestie. Said was de bekendste pleitbezorger van de Palestijnse zaak in het Westen.

Timothy Brennan: Places of mind. A Life of Edward Said. Bloomsbury, 464 blz. € 28,-

7Politiek essay over de vraag of een fanaticus kan worden genezen

In het werk van Amos Oz, in 1939 in Jeruzalem geboren als zoon van vluchtelingen uit Oost-Europa, staat zijn diepe afkeer van fanatisme centraal. Oz is altijd een politieke schrijver geweest. Hij was betrokken bij de oprichting van de Vrede Nu-beweging, en onderzocht in zijn romans de duistere drijfveren van de mens. How to Cure a Fanatic, in het Nederlands vertaald als Hoe genees je een fanaticus?, is een essay over fanatisme. Waarom krijgt het mensen in de greep? Hoe wapen je je ertegen? Op iedere pagina wil je wel streepjes zetten, zo inzichtrijk is het. ‘De essentie van fanatisme’, concludeert Oz, ‘is het verlangen om andere mensen te dwingen om te veranderen.’ De fanaticus hangt om je nek om je te omhelzen, of grijpt je naar de keel – maar altijd is hij met jou bezig.

Amos Oz: How to cure a fanatic Princeton University Press, 95 blz. € 9,50

8 Monumentaal boek over de noodzaak van een ‘ijzeren muur’

De titel van dit monumentale boek, The Iron Wall, over de relatie tussen Israël en de Arabische wereld verwijst naar een gelijknamig essay van de revisionistische zionistische leider Ze’ev Jabotinsky uit 1923. Jabotinsky beïnvloedde onder meer, maar niet alleen, het denken van Likud, de partij van Benjamin Netanyahu. Hij was voor het opwerpen van een ‘IJzeren Muur’ tussen een nieuwe Joodse staat en de Arabische wereld eromheen. Alleen militaire overmacht zou Palestijnen en Arabische landen ‘alle illusies ontnemen’ en tot vrede dwingen. Shlaim, emeritus hoogleraar in Oxford, laat zien hoe diep dit denken is geworteld in Israël, en hoe het de Israëlische politiek heeft beïnvloed tot aan de millenniumwisseling. Israël is bovendien getraumatiseerd door de gruweldaden van Hamas op Israëlisch grondgebied. The Iron Wall helpt om dat in historische context te zien.

Avi Shlaim: The Iron Wall. Israel and the Arab world. Penguin Books, 670 blz. € 23,08

9 Israëlische journalist die hard oordeelt over zijn eigen geschiedenis

In Mijn beloofde land onderzoekt journalist Ari Shavit de geschiedenis van zijn geboorteland Israël, en zichzelf. Hij schroomt daarbij niet hard te oordelen. Het boek laat goed zien in welke pijnlijke spagaat linkse Israëliërs (al enige tijd) zitten. Shavits verhaal begint in 1897, wanneer zijn Brits-joodse overgrootvader voet aan wal zet in de haven van Jaffa, dat tegenwoordig onderdeel is van de gemeente Tel Aviv-Jaffa. Shavit noteert ook wat zijn overgrootvader niet wilde zien: dat het land al door Palestijnen werd bewoond. In het aangrijpende hoofdstuk ‘Lydda’ beschrijft hij vervolgens hoe de Palestijnen in 1948 uit deze stad werden verdreven. Hij spreekt onomwonden over een etnische zuivering, maar probeert tegelijk de motieven daarachter te begrijpen. Ook zichzelf spaart hij niet. Shavit verwijt zichzelf (en andere vredesactivisten) de gedachte dat een einde aan de bezetting ook vrede betekent. Dat gelooft hij niet meer.

Ari Shavit: Mijn beloofde land. De triomf en tragedie van Israël. Vert. uit het Engels door George Pape, Spectrum, 480 blz. € 29,99

10 Strip van Amerikaanse journalist over het Palestijnse leven

Het zware leven van de Palestijnen onder Israëlische bezetting laat zich verrassend goed verstrippen. Juist omdat het thema zo zwaar is misschien. Of omdat het Palestijnse leven even zwaar als absurd is. De Amerikaanse journalist Joe Sacco zat begin jaren negentig een paar maanden in de Palestijnse gebieden. In zijn getekende oorlogsreportages, gebundeld als Palestine, speelt hij de hoofdrol: die van nieuwsgierige verslaggever tegen het einde van de Eerste Intifada. Hij tekent en schrijft rauw en grappig, maar het is ook pijnlijk om te zien hoe weinig er in dertig jaar is veranderd. Toen al sloot Israël de elektriciteit in Gaza af als collectieve straf.

Joe Sacco: Palestine. Fantagraphics Books, 285 blz. € 15,99

Correctie 13 oktober: In een eerdere versie van dit artikel stond dat Jaffa in 1897 deel uitmaakte van Brits Mandaatgebied. Dat werd het pas na de Eerste Wereldoorlog, na de splitsing van het Ottomaanse Rijk.